Het Christendom: wezen en geschiedenis
h3. C.V Het paradigma van de Moderne Tijd, georiënteerd op rede en vooruitgang
h5. C.V.4 De revoluties in cultuur en theologie (slot)
De theologie zelf blijft natuurlijk niet onberoerd door deze cultuurrevolutie. De traditionele theologie komt in een crisis terecht, veroorzaakt vooral door de bijbelwetenschap, die een taboe doorbreekt dat zelfs de reformatoren hadden bewaard: zij onderwerpt de schrift zelf aan een historisch-kritische analyse. Met de vraag: wat steekt er in de bijbel aan werkelijk historische waarheid? Een heel andere vraag dan die van de reformatie, die de vraag had gesteld: wat zit er in de bijbel aan religieuze waarheid tegenover de kerkelijke tradities?
De moderne bijbelwetenschap kende reeds in de zeventiende eeuw een begin, met het boek van een zekere Richard Simon, tijdgenoot van Descartes en Galilei: “Histoire critique de l’Ancien Testament’ (1678). Daarin betoogde Simon dat de vijf boeken van Mozes (de Pentateuch) niet door één man konden zijn geschreven, maar uit verschillende bronnen samengesteld waren. Simon wilde met zijn boek een bijdrage leveren in het debat rond de onverenigbaarheid van gegevens uit de bijbel met ontdekkingen in astronomie en fysica: de bijbel is geen leerboek van fysica, kosmologie of biologie! De reactie van de katholieke kerk was hevig: Bossuet veroordeelde het boek, Simon werd uit zijn orde gezet (hij was Oratoriaan) en zal zijn leven eindigen in… Amsterdam. Daarmee verhuisde de kritische bijbelexegese uit de Roomse kerk, met alle gevolgen vandien.
In het protestantisme vond kritische bijbelexegese meer genade, vanuit de traditie van de reformatie, in een Duitsland, dat verschillende confessies kende en waar de Verlichting later doorbrak en op minder tegenstand stootte. Het is in Duitsland, dat de ‘moderne’ theologie, de verlichtingstheologie zal ontstaan. De historische bijbelwetenschap zal er breken met de opvatting, gehuldigd door de Rooms-katholieke kerk, maar ook door de lutherse en calvijnse orthodoxie, dat de bijbel woordelijk (bijna mechanisch-magisch) geïnspireerd was. De historisch-kritische theologie zal er ook ontstaan, die de theologie volledig wetenschappelijk wil benaderen en de bijbel totaal ondogmatisch wil verstaan. Met interpretaties van Jezus, die onvermijdelijk shockerend overkwamen. Bijvoorbeeld die van de professor Hermann Samuel Reimarus (18e eeuw), dat Jezus de politieke bevrijder van Israël wilde zijn en de Messias van een wereldlijk hemelrijk maar deerlijk mislukte en stierf op het kruis; en dat zijn volgelingen in hun ontgoocheling dan een groot bedrog pleegden, door zijn verrijzenis te ensceneren.