andrebogaert.be

In bredere lagen van de bevolking leefde in die naoorlogse jaren een onvrede, een algemene malaise. Die hield verband met de islam. De modernisten hadden geprobeerd de islam zo te herformuleren dat deze een bruikbaar antwoord bood op de eisen van het moderne leven. Onder die vorm had de islam de grootste aanhang onder de intellectuele elite die de nationalistische bewegingen had geleid en nu de nieuwe regeringen beheerste. De islam van de ‘priesterkaste’, zo stelde men, was een reactionaire godsdienst die de vrijheid van het menselijk denken aantastte, die de belangen van de machtigen en rijken ondersteunde en armoede rechtvaardigde. De ware godsdienst (de vernieuwde islam) was rationeel, humaan, democratisch en economische vooruitgang welgezind; een legitieme regering had geen religieuze basis, maar was gebaseerd op nationale eenheid en streefde naar welvaart en rechtvaardigheid.

Anderen echter verklaarden dat sociale rechtvaardigheid alleen verwezenlijkt kon worden onder leiding van een regering die de islam tot basis van haar politiek en wetgeving koos. De Moslim-broeders huldigden een dergelijke opvatting en kwamen in Egypte, na een aanslag op Nasser in 1954, in aanvaring met de regering. Hun alternatief model voor een rechtvaardige samenleving werd sindsdien min of meer clandestien verkondigd.
Volgens hen bestond er voor de moslims, anders dan voor de christenen geen kloof tussen geloof en leven. Alle menselijke daden konden gezien worden als daden van verering, en de koran en de hadieth bevatten de beginselen waarop het menselijk handelen gebaseerd diende te zijn. De mens is dan pas vrij wanneer hij niet meer onderworpen is aan een andere macht dan die van God, zoals de macht van de geestelijkheid, angst, de dwang van maatschappelijke waardeoordelen, menselijke wensen en begeerten. Zolang heersers de structuur van een rechtvaardige maatschappij in stand hielden, dienden zij gehoorzaamd te worden, maar als zij daarin in gebreke bleven, verviel de plicht tot gehoorzaamheid. De ware islamitische samenleving kon alleen hersteld worden door het kweken van een nieuwe mentaliteit door het juiste onderwijs.
De leiders van dergelijke bewegingen waren vaak mannen met een betrekkelijk hoge opleiding en maatschappelijke status, maar hun volgelingen waren merendeels afkomstig uit een lagere klasse: voor die mensen boden dit soort bewegingen een mogelijke morele basis voor het leven in de moderne wereld.

In Palestina was de verzoening tussen botsende belangen onmogelijk: Groot-Brittannië, dat zwaar onder druk stond van de Verenigde Staten om de stichting van een joodse staat toe te laten, trok zich in 1948 uit Palestina terug. De joden riepen de onafhankelijke staat Israël uit. Dat feit zorgde tot op de dag van vandaag voor problemen in de regio.
De basis van de macht van Groot-Brittannië in het Midden-Oosten was altijd een militaire aanwezigheid in Egypte geweest. Problemen over de kanaalzone brachten in 1951 serieuze gevechten mee tussen Britse strijdkrachten en Egyptische guerrilla

1. De Arabische wereld na 1945, op zoek naar eenheid.

De oorlog had de basis van de Franse en Duitse macht ondermijnd en tevens in de Arabische landen de hoop op verandering gewekt: het idee van een nauwere band tussen de Arabische landen werd erdoor versterkt. Omdat Cairo het zenuwcentrum was geweest van waaruit de Britten de strijd in het Midden-Oosten en ook het economisch leven in de regio organiseerden, lag het voor de hand dat Cairo ook het initiatief zou nemen tot het creëren van die nauwe banden. In 1945 werd daar de Liga van Arabische Staten of Arabische Liga opgericht. Deze omvatte zeven staten: Egypte, Syrië, Libanon, Transjordanië, Irak, Saoedi-Arabië en Jemen, plus een vertegenwoordiger van het Palestijnse volk. Al die staten werden in 1945 ook lid van de Verenigde Naties.

Eind 45 kregen Syrië en Libanon na onderhandelingen met Britten en Fransen volledige onafhankelijkheid. De algemene lijn van de Britse politiek in de volgende jaren was: steun aan het Arabische streven naar onafhankelijkheid en een grotere mate van eenheid; bescherming van vitale strategische belangen door vriendschappelijke overeenkomsten, en ook hulp bij de economische ontwikkeling en levering van technologische kennis. Die politiek steunde op de veronderstelling dat de belangen van Arabische regeringen gelijklopend zouden zijn met die van Groot-Brittannië en die van de Verenigde Staten eveneens.
Dat liep al mis in Libië, dat aan het eind van de oorlog onder Brits en Frans militair gezag stond. Door bemiddeling van de Verenigde Naties werd dat land in 1951 onafhankelijk.

De islam in de hedendaagse wereld (1945 tot 1995).

Men kan in de hedendaagse islam vijf culturele gebieden onderscheiden:

het Arabische cultureel gebied, met zo’n 185 miljoen mensen (cijfers van 1988) en 18 landen, waaronder de voornaamste: Saoedi-Arabië, Irak, Syrië, Jordanië, Egypte, Tunesië, Algerije, Marokko…: dit herbergt 21% van alle moslims.

het Maleisisch cultureel gebied, met 183 miljoen mensen en hoofdzakelijk twee landen: Maleisië en Indonesië (21%)

het Iraans-Turks cultureel gebied, met 120 miljoen mensen (13%)

het Indisch cultureel gebied, met 306 miljoen mensen, voornamelijk in Pakistan en Bangladesh, maar ook in India (35%)

het zwarte cultureel gebied, met 90 miljoen mensen, hoofdzakelijk in de Sahellanden (10%)

Alles samen maakt dit een kleine 900 miljoen moslims, waarvan een derde op het Indisch subcontinent. Aangezien de Islam als zowat de enige godsdienst in de wereld nog steeds vooruitgang boekt, voorziet men dat rond het jaar 2100 ongeveer 40% van de wereldbevolking islamitisch zal zijn (terwijl slechts nog 20% christelijk).
Dit wil niet zeggen dat de islam één en uniform is: er zijn heel grote verschillen tussen de moslims naargelang van het land waarin ze leven (de enen in een land, dat in meerderheid islamitisch is, anderen in minderheidsgroepen), naargelang ook van hun persoonlijke situatie (van heel rijken tot extreem armen), van hun opvattingen over de islam zelf (modernen, islamisten, traditionalisten…), en van hun politieke gezindheid (bv. voor of tegen Irak…)

Wat hun opvattingen over de islam in de moderne wereld betreft: we hebben het al gehad over de moderne stroming tussen de twee wereldoorlogen. Vandaag de dag worden we eerder geconfronteerd met allerlei omgekeerde strekkingen en we spreken over fundamentalisten, integristen, traditionalisten, islamisten enz. Een poging om wat orde te scheppen in de terminologie:

De benaming ‘integristen’ komt uit de christelijke hoek, en dient om die strekkingen en mensen te omschrijven, die vasthouden aan de letterlijke, strikte en strenge lezing van de heilige teksten en elke moderne, vernieuwende exegese ofte uitleg ervan verwerpen. De islam verwerpt die term als komende van het katholicisme. Nochtans zou hij ook op bepaalde strekkingen van de islam kunnen worden toegepast.

Het islamisme is een theologie, die de godsdienst gebruikt voor politieke doeleinden. De islamisten willen de macht in de staat grijpen om de sjarie’a tot wet ervan te maken en de koran en de soenna tot grondslag ervan.

De traditionalisten hebben geen politiek project, maar zijn vooral bezorgd voor het behoud van de waarden uit het verleden, op moreel vlak (bv. het dragen van de hoofddoek, de gehoorzaamheid aan het vaderlijk gezag) en op religieus vlak. De meesten van hen hadden zich verzoend met de kolonisatie vanuit Europa, zolang die Europeanen zich maar niet met de godsdienst moeiden.

De fundamentalisten tenslotte willen terug naar de bron, en hebben het gemunt op de vastgeroeste tradities eerder dan op de moderne tijdsgeest. Zij zijn hervormers en geen activisten, zoals de islamisten.

Terwijl bij de intellectuelen reformistische ideeën leefden, pogingen tot nieuwe, moderne interpretatie van de islam (met feitelijke scheiding tussen het terrein van de godsdienst en dat van het maatschappelijke leven), bleef de grote massa trouw aan de traditionele geloofsopvatting en gebruiken. De voorganger in de moskee en de soefi-leraar bepaalden nog steeds de publieke opinie over de dingen van de dag, vooral op het platteland.
Maar ook bij het gewone volk won de meer activistische, politieke versie van de islam stilaan terrein. Als voorbeeld het ontstaan van een beweging in Egypte, die soortgelijke groepen in andere islamitische landen tot voorbeeld zou dienen: het Genootschap van Moslimbroeders (de Moslimbroederschap), in 1928 door een onderwijzer opgericht. Deze beweging is begonnen als beweging tot hervorming van de individuele en maatschappelijke moraal, gebaseerd op een analyse van wat er aan de moslimmaatschappijen mankeerde. De islam was, zo geloofde men, in verval geraakt door een alom heersende geest van klakkeloze navolging en door de invloed van de uitwassen van het soefisme. Daarbij kwam nog de invloed van het Westen, dat ondanks zijn maatschappelijke deugden slechts vreemde normen en waarden, immoraliteit, missionaire activiteit en koloniale overheersing had gebracht. Ter genezing van deze kwalen moesten de moslims terugkeren tot de ware islam en proberen de voorschriften ervan op alle terreinen van het leven op te volgen. Egypte moest een islamitische staat worden, gebaseerd op een vernieuwde sjarie’a.
De politieke implicaties van deze opvattingen zijn duidelijk: alleen zij zijn rechtmatige heersers die handelen in overeenstemming met de sjarie’a. Aan het einde van de jaren dertig hadden de Moslimbroeders vooral aanhang onder de bevolking van de steden: de middenklasse van handswerklieden, kleine handelaren, onderwijzers, beoefenaren van vrije beroepen. De stichting van Saoedi-Arabië sterkte bewegingen als die van de Moslimbroeders in hun overtuiging dat de doctrines en de wetten van de islam de basis konden leveren van een maatschappij in de moderne wereld.

Het nationalisme dat in de onderscheiden Arabische landen in die jaren heerste was bestond uit verschillende elementen: een eigen historisch element, waarbij men teruggreep naar de herinnering aan een verder verwijderd, pre-islamitische verleden (bv. in Egypte), een al dan niet expliciet Arabisch element, dank zij het reveil van de Arabische taal (dank zij radio, film en kranten gevormd tot een moderne en vereenvoudigde versie vooral ook weer in Egypte) en onvermijdelijk ook een islamitisch element. Dit laatste bleef in deze periode meestal impliciet en onderhuids, omdat men de scheiding van godsdienst en politiek zag als een voorwaarde voor een succesvol nationaal bestaan, en omdat in vele Arabische staten moslims en christenen naast elkaar leefden.
Het idee van Europa als een toonbeeld van een moderne beschaving dat navolging verdiende leefde sterk in deze nationale bewegingen. Onafhankelijkheid betekende dat men door de Europese staten als gelijke werd geaccepteerd, en dat men tot de Volkenbond werd toegelaten. Modern zijn betekende een politiek en maatschappelijk leven naar Europees model.

Vanouds waren de godsdienst van de stad (van de elite) en van het platteland, al verschilden zij van elkaar, verbonden geweest door dezelfde inachtneming van gebed, ramadan en bedevaart, en eerbied voor dezelfde heilige plaatsen. Nu dreven de twee werelden van denken en handelen verder uit elkaar. In die jaren dertig leefde een groot deel van de intellectuele elite niet meer binnen de grenzen van de sjarie’a. In de republiek Turkije was de sjarie’a afgeschaft en vervangen door positief recht naar Europees model. Elders heerste een dualistisch rechtssysteem: in strafrechterlijke, civiele en handelsrechterlijke zaken werd rechtgesproken volgens Europese wetten en procedures; zaken die de persoonlijke status betroffen stonden onder het gezag van de sjarie’a en de traditionele rechters.
Belangrijkste uitzondering daarbij was het Arabische schiereiland: in Saoedi-Arabië was de hanbalitische versie van de sjarie’a de enige door de staat erkende wet en religieuze verplichtingen, zoals gebed en vasten, werden rigoureus afgedwongen door staatsfunctionarissen.

Bij het begin van de eerste wereldoorlog schaarde het Ottomaanse rijk zich aan de zijde van Duitsland en Oostenrijk. Aan het einde van die oorlog was de macht van Groot-Brittanië en Frankrijk in het Midden-Oosten en de Maghreb groter dan ooit. Het Ottomaanse rijk was herleid tot Anatolië en een stukje van Europa. In 1920 zal een verzetsbeweging onder de Turkse bevolking van Anatolië, geleid door legerofficieren, leiden tot de afschaffing van het sultanaat en de oprichting van een Turkse republiek (Mustafa Kemal ofte Ataturk). Deze omwenteling wordt aanvaard door de Geallieerden in het Verdrag van Lausanne van 1923, dat als formele einde van het Ottomaanse rijk beschouwd kan worden. In de voormalige Ottomaanse gebieden is Turkije het enige land dat als werkelijk onafhankelijke staat uit de oorlog te voorschijn kwam.

In de jaren tussen de twee wereldoorlogen vonden er in de Arabische samenleving veranderingen plaats die op de duur de aard van het politiek proces zouden veranderen. De eerste was de snelle groei van de bevolking (vooral in Egypte, en dank zij vooral ook een daling van het sterftecijfer ten gevolge van de beheersing van epidemieën en een betere medische zorg). Een andere verandering was dat in die periode de nomadische herders als belangrijke factor in de Arabische maatschappij vrijwel van het toneel verdwenen, als gevolg o.m. van de komst van de spoorwegen en de auto, die het fokken van kamelen – het traditionele transportmiddel – uitschakelde. Verder is er nog de snelle groei van de steden, met als resultaat een verandering in het karakter en uiterlijk ervan.

De gevolgen van al deze ontwikkelingen voor de bevolking van de moslimstaten was enorm. Het besef van de kracht van Europa drong stilaan door tot de brede lagen van de bevolking. Er ontstond een nieuwe ontwikkelde klasse, opgeleid in scholen waar westerse leraren les gaven. Een nieuwe generatie kwam naar voor, die niet meer geworteld was in de traditionele islamitische leer en bloot stond aan de intellectuele wind uit het westen. Voor moslims, bij wie de islam de kern van hun wezen was, leidde dit tot het grote probleem: als leven in de moderne wereld veranderingen vereiste in de wijze waarop de maatschappij was geordend, moesten zij trachten die veranderingen door te voeren met behoud van hun eigen identiteit. Dit was alleen mogelijk als de islam zodanig werd geïnterpreteerd dat hij verenigbaar werd met begrippen als overleving, kracht en vooruitgang in de wereld. Dit was het uitgangspunt van de zgn. ‘islamitische modernisten’: de islam is niet alleen verenigbaar met rede, vooruitgang en maatschappelijke solidariteit, de grondslagen van de moderne beschaving, maar als hij op de juiste wijze werd geïnterpreteerd, schreef de islam deze juist uitdrukkelijk voor.
De generatie voor de eerste wereldoorlog, die met deze nieuwe ideeën flirtte, was ook de generatie, die de idee van het nationalisme begon vorm te geven. Eerst het Turkse nationalisme, als reactie op de voortdurende en toenemende druk vanuit Europa en op de teloorgang van het ideaal van het Ottomaans nationalisme. Nadat de revolutie van 1908 de positie van de sultan had ondermijnd en uiteindelijk tot de machtsovername door de ‘Jonge Turken’ had geleid, werd ook het Arabische nationalisme sterker.
Deze twee nationalismen waren op dat moment niet in de eerste plaats gericht tegen het opdringen van de Europese macht maar op identiteitsproblemen en op de politieke organisatie van het rijk: welke waren de voorwaarden waaronder de Ottomaanse moslimgemeenschap kon blijven bestaan?
Het Egyptische, Tunesische en Algerijnse nationalisme daarentegen werden geconfronteerd met de specifieke problemen van een Europese bezetting: het uitte zich dan ook in verzet tegen de bezetter.

Binnen de engere grenzen van het Ottomaanse rijk werden de hervormingen ook in gevaar gebracht door de kloof die bestond tussen hen die geloofden in een bestuur van ambtelijke colleges die zich lieten leiden door hun eigen geweten en rechtvaardigheidsbeginselen, en hen die geloofden in een representatieve regering die verantwoording schuldig was aan het volk zoals die tot uitdrukking werd gebracht door verkiezingen.
Een grondwet, die in 1876 werd verleend, werd later weer afgeschaft. In 1908 werd die grondwet opnieuw ingevoerd dank zij een revolutie die door een deel van het leger werd gesteund.
Een paar jaar later werd de macht echter overgenomen door een groep Turkse officieren en ambtenaren (het Comité van Eenheid en Vooruitgang, of Jonge Turken), die probeerden het rijk te versterken door het vergroten van de centrale macht. Ondertussen had de Ottomaanse staat door het lenen van geld op grote schaal en tegen ongunstige voorwaarden zich ook op die manier van Europa afhankelijk gemaakt.

Dergelijke ontwikkelingen hadden ook plaats in Egypte en in Tunis, met als gevolg dat zij onderworpen werden aan het rechtstreekse gezag van een Europese mogendheid. Tunis aan Frankrijk, Egypte aan Groot-Brittannië. De Britse heerschappij breidde zich weldra ook uit tot in de Soedan. Marokko kwam onder Spaans-Frans bestuur. Als laatste kwam ook Italië op de proppen: in 1911 bezette het Tripoli.

Bij de nieuwe regeermethoden in de moslimwereld waren de heersende families en hogere ambtenaren gebaat, maar ook de kooplieden die betrokken waren bij de handel met Europa. Andere groepen leden er echter onder.
De ontwrichting van de economie, het verlies van macht en invloed, het besef dat de politieke wereld van de islam van buitenaf werd bedreigd: dit alles uitte zich in het midden van die negentiende eeuw in een reeks gewelddadige bewegingen. Die waren gericht tegen de nieuwe politiek, tegen de toenemende invloed van Europa en op sommige plaatsen tegen de lokale christenen die er baat bij hadden. Dit was het geval in Syrië, en ook in Libanon, waar de oude symbiose tussen de belangrijkste religieuze gemeenschappen, de christelijke maronieten en de droezen, door de nieuwe omstandigheden werd verbroken. In 1860 brak daar een burgeroorlog uit die leidde tot een bloedbad onder de christenen in Damaskus. Ook in Tunis kwam het in 1864 tot een opstand tegen de bey.
Nadat in 1877 Rusland het Ottomaanse rijk de oorlog had verklaard als gevolg van de gewelddadige onderdrukking van opstanden in de Europese provincies van het rijk, kwam het verdrag van Berlijn van 1878, waarbij het Ottomaanse rijk aan Bulgarije autonomie verleende. Het verdrag van Berlijn was er gekomen omdat o.a. de Britten niet wensten dat Rusland een dominerende machtspositie zou krijgen ten opzichte van het Ottomaanse rijk.
Het proces van afkalving van de grensgebieden ging echter wel door: tegen het einde van de eeuw was het Ottomaanse rijk al zijn nog resterende Europese gebieden kwijt. Wel kreeg het wat respijt toen in Europa de Duitse macht opkwam en de Europese rivaliteit daardoor scherper werd. Zo kon een opstandige beweging in een andere christelijke gemeenschap, die der Armeniërs, ten koste van veel mensenlevens worden neergeslagen, zonder dat de Europeanen tussenkwamen.

Als reactie op het oprukken van de Europese economische en politieke macht trachtten sommige heersers hervormingen door te voeren, waarbij Europa als model stond voor de moderne beschaving en het Ottomaanse rijk als bondgenoot van Europa.
De sultan Mahmoed II (1808-1839) nam zo maatregelen om een nieuwe strijdmacht te scheppen, met een systeem van dienstplicht en opgeleid door Europese instructeurs.

In Cairo neemt Moehammad ‘Ali (1805-1848), een Turk uit Macedonië, de macht over. Zijn poging om zijn macht uit te breiden naar Soedan, Syrië en Arabië werd deels door de Europeanen verijdeld, omdat ze wilden verhinderen dat een feitelijk onafhankelijke Egyptische staat die van de Ottomanen zou ondermijnen.
Onder Moehammad ‘Ali zullen in Egypte veranderingen worden doorgevoerd diepgaander dan in de rest van het rijk. Zo werd een systematische poging gedaan om een klasse van officieren, artsen, ingenieurs en ambtenaren te creëren, opgeleid aan nieuwe scholen en in Europa. Hij probeerde ook textiel en andere goederen in fabrieken te laten produceren, maar door de beperkte omvang van de binnenlandse markt, de schaarsheid van energie en het gebrek aan technische kennis waren deze pogingen ondoelmatig. Naar het einde van zijn bewind moest hij onder druk van Europa afstand doen van zijn monopolie op de verkoop van katoen en andere produkten.
Egypte belandde in de positie van een plantage-economie die grondstoffen leverde en eindfabrikaten importeerde tegen prijzen die op de wereldmarkt werden vastgesteld.

In Tunis begon de verandering onder het bewind van Ahmad Bey (1837-1855): moderne opleidingen, nieuw leger, direct bestuur en directe belastingsheffing. In 1861 trad daar een soort grondwet in werking, de eerste in de islamitische wereld.

Het tijdperk van de Europese rijken (1800-1939)

In de tijd dat het Frankrijk van de revolutie en daarna dat van Napoleon oorlog voerde tegen de andere Europese mogendheden, Engeland op kop, drong Frankrijk voor het eerst door tot in het hart van de islamitische wereld. Een Frans expeditieleger onder leiding van Napoleon bezet vanaf 1798 gedurende drie jaar Egypte, en wil vandaar naar Syrië oprukken. Dat wordt hen belet door een gezamenlijk Brits en Ottomaans optreden, het eerste formele militaire verbond tussen de Ottomanen en een niet-islamitisch land.
De wanverhouding in sterkte tussen de Franse troepen van Napoleon en deze van de Egyptische mamloeks was enorm. Deze mamloeks bv. “vertrouwden op hun eigen kracht en waren ervan overtuigd dat als alle Franken zouden komen, deze toch niet tegen hen opgewassen waren en dat zij ze onder de hoeven van hun paarden zouden verpletteren” (volgens de historicus al-Djabarti). De nederlaag kwam des te harder aan.

Na de oorlogen van Napoleon, breidde de Europese macht en invloed zich nog verder uit. Dank zij het katoen, de invoering van stoomschepen en spoorwegen, de bevolkingsgroei en het nieuw soort politieke cultuur vond een enorme ontplooiing van Europese energie en macht plaats en begon de overheersing.
In 1830 werd met hulp van Europa de autonome Servische staat gesticht, in 1833 ontstond het onafhankelijke Grieks koninkrijk na een opstand die begonnen was in 1821 en kon rekenen op de sympathie van heel Europa.
Eveneens in 1830 bezette Frankrijk Algiers, omdat de kooplieden uit Marseille behoefte hadden aan een sterk handelsbolwerk op de Algerijnse kust. Bij het uitbreiden van hun macht naar het binnenland toe ondervonden ze vooral tegenstand van ‘Abd al-Qadir, een plaatselijke leider die in het binnenland een feitelijk onafhankelijke staat had gevormd. De symbolen van zijn verzet tegen de Fransen waren traditioneel. Zijn oorlog was een jihaad, hij rechtvaardigde zijn gezag door te verwijzen naar zijn uitverkiezing door de ‘ulama en zijn eerbiediging van de sjarie’a – maar zijn organisatie van het bestuur vertoonde moderne aspecten. Al-Qadir werd verslagen en verbannen en immigranten begonnen zich in Algerije te vestigen. In 1860 telde de Franse bevolking van Algerije bijna 200.000 zielen, op een moslimbevolking van ongeveer 2,5 miljoen (minder dan vroeger, ten gevolge van de verliezen in de veroveringsoorlog, epidemieën en hongersnood in slechte oogstjaren).