andrebogaert.be

h3. C.V Het paradigma van de Moderne Tijd, georiënteerd op rede en vooruitgang

h5. C.V.4 De revoluties in cultuur en theologie (slot)

De theologie zelf blijft natuurlijk niet onberoerd door deze cultuurrevolutie. De traditionele theologie komt in een crisis terecht, veroorzaakt vooral door de bijbelwetenschap, die een taboe doorbreekt dat zelfs de reformatoren hadden bewaard: zij onderwerpt de schrift zelf aan een historisch-kritische analyse. Met de vraag: wat steekt er in de bijbel aan werkelijk historische waarheid? Een heel andere vraag dan die van de reformatie, die de vraag had gesteld: wat zit er in de bijbel aan religieuze waarheid tegenover de kerkelijke tradities?

De moderne bijbelwetenschap kende reeds in de zeventiende eeuw een begin, met het boek van een zekere Richard Simon, tijdgenoot van Descartes en Galilei: “Histoire critique de l’Ancien Testament’ (1678). Daarin betoogde Simon dat de vijf boeken van Mozes (de Pentateuch) niet door één man konden zijn geschreven, maar uit verschillende bronnen samengesteld waren. Simon wilde met zijn boek een bijdrage leveren in het debat rond de onverenigbaarheid van gegevens uit de bijbel met ontdekkingen in astronomie en fysica: de bijbel is geen leerboek van fysica, kosmologie of biologie! De reactie van de katholieke kerk was hevig: Bossuet veroordeelde het boek, Simon werd uit zijn orde gezet (hij was Oratoriaan) en zal zijn leven eindigen in… Amsterdam. Daarmee verhuisde de kritische bijbelexegese uit de Roomse kerk, met alle gevolgen vandien.

In het protestantisme vond kritische bijbelexegese meer genade, vanuit de traditie van de reformatie, in een Duitsland, dat verschillende confessies kende en waar de Verlichting later doorbrak en op minder tegenstand stootte. Het is in Duitsland, dat de ‘moderne’ theologie, de verlichtingstheologie zal ontstaan. De historische bijbelwetenschap zal er breken met de opvatting, gehuldigd door de Rooms-katholieke kerk, maar ook door de lutherse en calvijnse orthodoxie, dat de bijbel woordelijk (bijna mechanisch-magisch) geïnspireerd was. De historisch-kritische theologie zal er ook ontstaan, die de theologie volledig wetenschappelijk wil benaderen en de bijbel totaal ondogmatisch wil verstaan. Met interpretaties van Jezus, die onvermijdelijk shockerend overkwamen. Bijvoorbeeld die van de professor Hermann Samuel Reimarus (18e eeuw), dat Jezus de politieke bevrijder van Israël wilde zijn en de Messias van een wereldlijk hemelrijk maar deerlijk mislukte en stierf op het kruis; en dat zijn volgelingen in hun ontgoocheling dan een groot bedrog pleegden, door zijn verrijzenis te ensceneren.

h3. C.V Het paradigma van de Moderne Tijd, georiënteerd op rede en vooruitgang

h5. C.V.4 De revoluties in cultuur en theologie (vervolg)

De Verlichting als cultuurrevolutie

De achttiende eeuw wordt de eeuw van de Verlichting, dwz – volgens Kant – het uittreden van de mens uit de onmondigheid, waar hij zelf schuld aan had. Hebt de moed uw eigen verstand te gebruiken! Deze leuze richt zich tegen de kerkelijke autoriteiten van alle confessies, die het denken tot dan toe beheersten. Ze betekent een ware revolutie in de cultuur, een revolutie die voor het christendom enorm ingrijpend is. In de tijd van Luther, Calvijn en het concilie van Trente beïnvloedden de religieus-theologische en kerkelijke voorschriften de politieke, economische, sociale en culturele processen. Nu is het omgekeerd: kerkelijke organisaties, vroomheidbewegingen en theologie worden meer en meer bepaald door politiek-economisch-sociaal-culturele factoren. Bovendien beginnen cultuur en religie uit elkaar te drijven. Dat is het begin van een toenemend allesbepalend proces van voor het christendom bedreigende ‘verwereldlijking’. Die zal leiden tot ontkerkelijking, ja zelfs tot ontkerstening.

De basis voor dit seculariserings- en emancipatieproces, dat hebben we reeds gezien, was al in de volle middeleeuwen gelegd. Thomas van Aquino had al met behulp van Aristoteles gekozen voor de

C.V Het paradigma van de Moderne Tijd, georiënteerd op rede en vooruitgang

C.V. 4 De revoluties in cultuur en theologie (vervolg)

Die hele ritenkwestie heeft ook invloed gehad op een aantal mensen, die in die achttiende eeuw de pluralistische structuur van de mensheid met gelijkwaardige rassen en culturen filosofisch ernstig namen en streefden naar een verzoening niet enkel van de christelijke kerken onderling maar ook van de westelijke en oostelijke cultuur. Het gaat hier o.m. over Gottfried Wilhelm Leibniz, die op het einde van zijn leven (in 1716) een

h3. C.V Het paradigma van de Moderne Tijd, georiënteerd op rede en vooruitgang

h5. C.V.4 De revoluties in cultuur en theologie (vervolg)

Verdraagzaamheid en relativering van het christendom

Na de dertigjarige oorlog kwam het in het midden van de zeventiende eeuw tot een groeiende religieuze verdraagzaamheid. De vrijheid van denken zette zich door niet enkel in de filosofie en natuurwetenschap, maar ook in de politiek en de religie. De uit Spanje verdreven Joden en Moren ontwikkelden allerlei initiatieven in andere steden. De Hugenoten, door Lodewijk XIV uit Frankrijk verdreven, werden in Pruisen, in Holland en Engeland suksesrijke zakenlui en wetenschappers. Vandaar dat de zuidelijke katholieke landen in steeds grotere mate op wetenschappelijk, technisch en economisch gebied achterbleven bij de rest van Europa.

Een andere ontwikkeling is even fundamenteel geweest voor de ontwikkeling van het moderne denken. De berichten en belevenissen van ontdekkers, missionarissen en kooplui deden het inzicht groeien dat de christelijke religie niet zo enig in zijn soort was als men tot dan toe had geloofd. Hoe meer men te weten kwam over die nieuwe landen, culturen en religies, des te meer werd het eigen Europees getinte christendom gerelativeerd.

Vooral de christelijke missie in Azië heeft een enorme weerslag gehad op het christendom in Europa. Waarom? De stichter van de Chinamissie aan het einde van de zestiende eeuw was de Italiaanse Jezuïet Matteo Ricci (vanaf 1583 in China, vanaf 1601 in Peking). Hij had zich in kledij, taal en gedraging verregaand aangepast aan de Chinese manier van leven. Hij was een christen in de gedaante van een confuciaanse geleerde. Daar kwam in Rome en bij de andere orden tegenstand tegen: de Jezuïeten werden ervan beschuldigd een uitverkoop van het christendom te organiseren. Dat liep uit op een grote rel, die dan als de eigenlijke ritenstrijd uitbrak, toen in 1634 Dominikanen en Franciscanen in China aan hun missie begonnen.
Ondertussen floreerde de missie in China. In 1692 werd zelfs door de belangrijkste keizer van de nieuwe Manchu-dynastie K

h3. C.V Het paradigma van de Moderne Tijd, georiënteerd op rede en vooruitgang

h5. C.V.4 De revoluties in cultuur en theologie (vervolg)

Het nieuwe geloof in verstand en vooruitgang

Drijfkracht voor die mensen was de kracht van het autonome verstand, de Ratio of het denken van de mens. Het is voor hen de eerste en hoogste waarde van de moderne mens. Deze is een wezen, natuurlijk en met verstand uitgerust, die vertrouwen kan hebben in de fundamentele mogelijkheden van zijn verstand om te kennen en in de mogelijkheid om zijn verhouding tot de wereld te ontwikkelen. Geloof in zijn verstand betekende dus geloven dat dit verstand de waarheid in al zijn facetten kan achterhalen. Vandaar dat alle traditionele gezag

h3. C.V Het paradigma van de Moderne Tijd, georiënteerd op rede en vooruitgang

h5. C.V.4 De revoluties in cultuur en theologie

Pas in de zeventiende eeuw zal het woord

h3. C.V Het paradigma van de Moderne Tijd, georiënteerd op rede en vooruitgang

h5. C.V.3 Revoluties in wetenschap en filosofie (vervolg)

De filosofische revolutie:

Descartes

De revolutie in de filosofie gebeurt door Descartes (1596-1650), met zijn ‘Discours de la méthode

h3. C.V. Het paradigma van de Moderne Tijd, georiënteerd op rede en vooruitgang

h5. C. V. 3 De revoluties in wetenschap en filosofie

De revolutie van de moderne tijd is op de eerste plaats een revolutie van de geest, het verstand. De wetenschap werd de grootmacht van de komende eeuwen. Wat Francis Bacon (+1626), al proclameerde maar nog niet empirisch-experimenteel vastlegde, werd in diezelfde eeuw methodisch aangepakt door Galilei, Descartes en Pascal, gevolgd door Spinoza, Leibniz en Locke, Newton, Huygens en Boyle. Zij maakten dat de superioriteit van het verstand, dat een quasi-geometrische zekerheid vooropstelde, het kenmerk werd van de moderne tijd.

De natuurwetenschappelijke revolutie: Galilei-Newton

Nicolaus Copernicus (1473-1543), geen geseculariseerde natuurwetenschapper maar een katholieke domheer in Pruisen, had met zijn werk:

h3. C.V Het paradigma van de Moderne Tijd, georiënteerd op rede en vooruitgang

h5. C.V.2 De nieuwe politieke constellatie in Europa

Een goede illustratie van het nieuwe karakter van de opvattingen in de zeventiende eeuw vormen twee bekende bouwwerken. Enerzijds het Escuriaal, een eenzaam, donker kloosterpaleis, gebouwd in de tweede helft van de zestiende eeuw door Philips II, koning van Spanje. Anderzijds het Paleis van Versailles, omgeven door een prachtige tuin, gebouwd door Lodewijk XIV ongeveer een eeuw later

h3. C.V. Het paradigma van de Moderne Tijd, georiënteerd op rede en vooruitgang.

{Er is iets merkwaardigs aan dit vijfde paradigma: het is in tegenstelling tot de vorige geen paradigma van het christendom, maar van een moderne tijd, waarin het christendom niet meer zoals vroeger de cultuur en de